Буллинг термині ағылшынның “bully” сөзінен шыққан, қазақша ол – “бұзақылық”, “зорлаушы”, “қорқыту” деген мағына береді. Қарапайым тілмен айтқанда, булинг – адамды қорлау. Буллинг қоғамымыздың әр түрлі топтарында кездеседі.
Оның ішінде өте жиі кездесетіні мектеп қабырғасында, мәселен жоғары сынып оқушыларының төменгі сынып оқушыларын жәбірлеуі немесе бір сыныптың ішіндегі оқушылардың бір-біріне деген бұзақылық әрекеттерін атай аламыз. Негізінен осындай жағымсыз әрекеттердің мектепте пайда болып, әрі қарай белең алуын тек баланың тәрбиесіне қатысты деп қарауға болмайды. Мұны оқушының тікелей өзіндік мінез-құлқымен де байланыстыруымыз қажет. Себебі мұнда әр түрлі адамдық факторлар қатысып, оған қоғамның ықпалы да әсер етуі мүмкін. Оқушының бұзақылық әрекеттер жасауын әр түрлі себептермен түсіндіруге болады. Біріншіден, отбасындағы жағдай, яғни балаға қажет эмоционалдық көңіл бөлмеу, ешқандай қолдау көрсетілмеу осындай әркеттерге әкеп соғады. Екіншіден, қоғамға деген сенімсіздіктен туындайды. Буллинг тек балалар, жасөспірімдер арасында ғана емес, тіпті жұмыс орындарында, интернет желісінде және әр түрлі қоғамдық ортада да болады. Мұнда да буллингтің көреалмаушылық, тәкәппарлық, әрдайым назарда болуға ұмтылу, өзімшілдік пен менмендік секілді психологиялық факторлар қарастырылады. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, 7-15 жас аралығындағы мектеп оқушыларының 44%-ы “буллинг-агрессивті” болып келеді. Мектептегі қорлаудың жарқын көрінісі ретінде Кеңес дәуірінде жарық көрген “Чучело” атты фильмді мысал етіп айта аламыз.
Буллингтің жасөспірімдер мен балаларға деген әсері қоғамда қауіпті нәрсе ретінде бағаланбайды, тіпті байқалмайды. Мектептегі мұғалімдер буллингті екі адам арасындағы ерегіс, қақтығыс, яғни қарапайым нәрсе деп ғана қабылдайды. Бірақ мұндағы «ерегіс» мүдделері келіспей қалған, дәрежелері тең адамдардың антагонизмі (бәсекелестігі). Ал буллинг – бұл күштінің әлсізге жасаған әлімжеттігі. Кейде ұстаздар оқушылар тарапынан пайда болатын агрессияға көз жұма қарайды және тек физикалық қорлауды ғана ажыратып, тани алады. Дәл осы ситуацияда мұғалімге маман ретінде ғана кінә таға аламыз. Себебі, ұстаз психолог бола білу керек. Әдетте мұғалімнің іс-әркетіндегі қателік – қорлауды болдырмас үшін агрессормен тәрбиелік әңгіме жүргізу және агрессордан жәбірленушіге кешірім сұрату жеткілікті деп санауы. Бұл қате тәсіл агрессордың жәбірленушіге деген ызасы мен көрсететін қысымын арттыруы мүмкін.
Буллингтің физикалық, психологиялық, экономикалық, жыныстық, зорлық-зомбылық секілді түрлерінің барлығын бір қасиет біріктіреді, ол – агрессиялық іс-әрекеттің әлсіз, қорғансыз адамға бағытталуы. Әдетте агрессор (қорлаушы) немесе агрессорлар тобының іс-әрекеттері асқақтық сезімі мен аз да болса биліктің дәмін сезінуге бағытталады.
Буллингке адамдар үш тараптан қатысады: жәбірленуші, агрессор және куәгер. Бұл істің ең ауыр психологиялық зардаптарын бірінші кезекте жәбірленуші шегетінін айтпасқа болмайды. Зерттеулер нәтижесі бойынша, қорлаудың теріс салдарлары куәгерлерге де, түптің түбінде тіпті агрессордың өзіне де келіп тиеді. Жәбірленуші үшін буллингің қаупі жоғары, оның дәлелі ретінде әр түрлі деңгейдегі психологиялық және психосоматикалық аурулардың пайда болуы мен суицидтық ойларды келтіре аламыз.
Не себепті сіздің бауырыңыз, балаңыз немесе жақын адамыңыз буллингке тап бола алады? Бұл сұрақтың нақты жауабы жоқ, себебі көп. Тым толық, тым арық, тым ұялшақ, тым кедей, тым “нашар” киінеді, тым “әдемі”, ”ұсқынсыз”, тым ақылды немесе ақымақ, ерекше мінез-құлық, физикалық ерекшеліктер және т.б. Жасөспірімдер кез-келген нәрсе үшін жәбірлеп, қорлық көрсете алады. Осы жерде барлығымыз жәбірленушінің әрекеттеріне қарап еш жазасы жоқ екендігін ұғынуымыз қажет.
Буллингтің қайда, қашан және себепті болатынын айттық. Енді дәл осы буллингті тану мен күресу тәсілдері туралы біраз ақпаратты айталық. Біріншіден, қорлану кезіндегі жәбірленушіден мынадай белгілерді байқауға болады: киімнің жыртылуы, зақымдануы, денедегі жарақаттар (дененің көгеруі), қымбат заттарының “жоғалуы”, тәбеттің төмендеуі, қорқынышты түстер, серуендеу кезіндегі мазасыздық, сыныптастарымен қарым-қатынасқа түсуден бас тарту, т.б. Мынадай күрсеу жолдары бар.
- Буллинг құрбанына көмектесу мақсатында оған қолдау көрсетіп, демеу болу қажет.
- Жәбірленушіге оның жалғыз емес екендігін барынша көрсеткен дұрыс.
- Жәбірленушіден көрген қорлығы мен тәжірибесі жайлы қайта-қайта сұрай беруге тыйым салынады.
- Жәбірленушіге агрессорлар өздерінің алдында өз құндылықтарын біреуді қорлау арқылы ғана арттыра алатындығын, сол себепті жазықсызға шүйлігетіндігі жайлы түсіндіру керек.
- Жәбірленушінің өзін мықты тұлға ретінде көрсетіп, күш қолдана алуы буллингті тоқтатуы мүмкін. Бірақ, өкінішке қарай, көп жағдайда жәбірленуші бұндай әрекеттерге дайын емес, сондықтан көмекке мұқтаж болып келеді.
ЮНИСЕФ мәліметтері бойынша, 2020 жылы Қазақстанда балалардың 63%-зорлық – зомбылық пен кемсітушілікке тап болды, 44%- буллингтің құрбаны болды, 24%- мектептегі басқа балаларға қатысты зорлық-зомбылық пен кемсітушілік әрекеттері жасалды. Қазақстанда буллингтің нақты статистикасын анықтау іс жүзінде мүмкін емес, себебі мектеп әкімшілігі қорқыту жағдайларын жасыруды жөн көреді.
Елімізде балалардың қауіпсіздігіне кепілдік беруге қатысты ата-аналар мен қамқоршылар үшін міндеттерді енгізу қамтылды. Кәмелетке толмағандар арасында булинг пен кибербулингке байланысты іс-әрекеттер үшін 2024 жылы бастапқы бұзушылықтар үшін 10 АЕК немесе 36 920 теңгеге дейін және бір жыл ішінде қайталап бұзушылықтар үшін 30 АЕК немесе 110 760 теңгеге дейін айыппұл белгілейтін жаза шаралары енгізіледі. 12 жастан 16 жасқа дейінгі жасөспірімдер жүргізетін буллинг жағдайында ата-аналарға 10 АЕК айыппұл салынуы мүмкін. Бір жыл ішінде қайталанған бұзушылық 20 күнге дейін әкімшілік қамауға алуға әкеледі. Ересектердің сүйемелдеуінсіз 16 жасқа дейінгі балаларды қоғамдық көліктен мәжбүрлеп шығарғаны үшін 5 АЕК айыппұл қарастырылған, бұл 2024 жылы 18 460 теңгеге сәйкес келеді. Құжат 2024 жылдың 16 маусымынан бастап күшіне енді.
«Касперский зертханасы» сауалнамасына сәйкес, ата-аналар балаларға кибербуллингтің ең көп таралған әсерлерінің қатарында:
- қатты стресс (респонденттердің 55%);
- өзін-өзі бағалаудың төмендеуі (45%);
- оқу үлгерімінің нашарлауы (40%);
- депрессия (40%);
- әлеуметтік белсенділіктің төмендеуі (35%);
- ұйқы проблемалары (25%).
Көбінесе әлеуметтік желілерде 13-15 жас аралығындағы балалар кибербуллингке тап болады.
Буллингпен күресу үшін заңға түзетулер қажет. Verum Foundation қоғамдық қоры 2021 жылдан бастап Алматыда жұмыс істейді. Қор қызметкерлері 2016 жылдан бастап Алматы және Маңғыстау облыстарында өмірлік қиын жағдайға тап болған суицидтік балалармен жұмыс істеді, зорлық- зомбылықтан аман қалды. Түрлі әлеуметтік жобаларда қор өкілдері 560 балаға өздерінің авторлық «Genesis Экспресс-психотерапевтік тәсілі психологиялық проблемалардың барлық түрлерін шешу үшін» бойынша психотерапевтік интервенция жүргізді. Жалпы қор 1500-ден астам баланы қамтыды. Алматы облысы Іле ауданының 2020-2021 жылдары жүргізілген ауқымды зерттеулері жоғары тәуекел аймағының 913 баласының 96-сы буллингке ұшырағанын көрсетті, бұл пайыздық арақатынаста 10,51% – құрады. Қор өкілдері басқа сарапшылардың пікірінше, бүкіл Қазақстан бойынша балалардың шамамен 20% – ы буллингке жатады. «Біз қорқытудың құрбаны және агрессор психологиялық проблемалары бар кез келген адам болуы мүмкін деп дауласамыз. Сондықтан бәрін жеке тұлға мен тұлғаішілік жанжал объективі арқылы қарастыру қажет», – деп түсіндіреді.
Егер сізде сіздің жақыныңыз (танысыңыз) буллингтің құрбаны болуы мүмкін деген күдік пайда болса, дереу онымен осы жайтты талқылаңыз және әңгіме желісіне байланысты әрекет етіңіз. Мәселенің барлық маңыздылығын ескере отырып, жәбірленушінің сізге сенуге деген дайындығын байқаңыз. Жәбірленушіге көмектесу үшін мектеп әкімшілігіне хабарласыңыз, болған жайтты талқылау үшін агрессор мен ата-анасымен қатаң жұмыс жасау қажет. Осылайша сіз өз жақыныңызды қорғау үшін бәріне баратыныңызды көрсетіңіз. Егер бұдан еш пайда болмаса, баспасөз бен құқық қорғау органдарына жүгінуіңізге болады. «Жасөспірім өзінің жасына байланысты буллингтен өзін қорғап қала алмайды. Бұл үлкендердің жұмысы. Дегенмен, мұндай мәселелердің алдын алу үшін ересектер балаларға негізгі бар жағдайды түсіндіруі керек. Ата-аналар баланың “өзіне-өзі сенім артатын үлкендерге болып жатқан қысым туралы айту, егер буллингтің куәгері болған жағдайда оны назардан тыс қалдырмауды үйрету” секілді т.б ақыл-кеңес беруі қажет.
Дильназ Медетбекова
Е. А. Бөкетов Қарағанды зерттеу университеті
Филология факультетінің 3-курс студенті
