Жеке трактаттардың мазмұны көрсеткендей, Фарабиді әр түрлі ғылымдардың теориялық жағы, олардың философиялық мәні қызықтырды. Белгілі бір ғылыми пәннің жекелеген нақты ғылымдарын қарастыра отырып, оларға эмпирик ретінде емес, теоретик, философ ретінде қарады.
Фараби өзінің грек философиясының ой-пікірін насихаттау жөніндегі қызметін екі жолмен жүзеге асырды: біріншіден, ол ежелгі грек ойшылдары мен жаратылыстанушылардың ірі шығармаларына түсініктемелер жазып, оларды оқырмандарға қол жетімді және түсінікті етуге ұмтылды, қиын жерлерді түсіндіріп, оларды өз сөзімен айтып берді; екіншіден, ол арнайы жұмыстарды грек ойшылдарының жеке маңызды шығармаларының жалпы мазмұны мен бағыттарын талдау мен ашуға арнады. Философ өзінің түсініктемелерін алдын-ала жіберген шығармалар оның ғылыми мүдделерін өте айқын сипаттайды. Философ жазған барлық шығармалардың аттарын және олардың мазмұнын тізімдеу мүмкін болмай, оның философиялық көзқарастарының негізгі ережелерін ашып көрсету керек.
Фарабидің пікірінше, болмыс алты кезеңнен тұрады, олар бір уақытта бар нәрсенің негізі болып табылады және себеп-салдар қатынастарымен бір-бірімен байланысты. Бірінші саты-түпкі себеп (ас-сабаб-әл-аввал), екінші саты — екінші себеп (ас-сабаб-ас-сони), үшінші саты — үшінші себеп, белсенді ақыл (ал акл әл-фаол), төртінші саты — төртінші себеп, жан (ан нафс), бесінші саты — пішін (ас-сурат), алтыншы саты — материя (ал-модда). Негізгі себеп – Құдай. Тек оған бірегейлік тән, ал қалған бес қағида – көптің ұғымына сай. Біріншісінен пайда болған екінші себеп – аспан денелерінің болуы, олар табиғаты бойынша жер денелерінен ерекшеленеді. Үшінші қадам немесе бастама – бұл абстрактілі ғарыштық ақыл, оның қызметі ақылды жануарға қамқорлық жасау және оны кемелдік деңгейіне жеткізу. Төртінші, бесінші және алтыншы себептер нақты жердегі заттармен, материалдық заттармен тікелей байланысты.
Фараби Құдайдың күшін оны табиғатқа араласудан шеттету арқылы шектейді. Бұл ойшылға табиғаттың өзгеруі мен дамуын өзінің табиғи заңдарына сәйкес қарастыруға, себеп-салдарлық қатынастардың табиғатындағы үстемдік туралы идеяларды бекітуге, ерік бостандығын бекітуге және адамның жердегі өмірде бақытқа жету мүмкіндігін қарастыруға кең мүмкіндік береді. Ең бастысы, осындай көзқарастың нәтижесінде Фараби әлемнің, табиғаттың және материяның шексіздігі туралы материалистік тұжырым жасайды. Оның ойынша, «бар болу керек» – бұл барлық нәрсенің болуының себебі, ол оларға мәңгілік өмір береді және оларды өмір сүрмеуден ажыратады.
Оның болмыс туралы іліміне неоплатонизмнің эманациялық теориясы әсер етеді, болмыстың пайда болу кезеңдері туралы ілімді сыртқы және құрылымдық түрде көбейтеді. Бірақ оның мақсаты мүлдем басқа. Егер неоплатонизм үшін материя илаһи сәулеленудің, қараңғылықтың, жоғалудың, өлімнің шекарасы болса, онда Фараби материяның байлығын растайды. Ол үшін материя, табиғат – өмірдің, мәңгіліктің тасымалдаушысы, оның арқасында ғылымдар пайда болады. Ойшылдың пантеистік жүйесінде, оның ізбасарлары — Ибн Сина, Ибн Рушд және басқалары сияқты, Құдайдың функциялары айтарлықтай шектеулі және табиғат құқықтары сәйкесінше артады. Егер неоплатонизмнің негізін қалаушы Платон пассивті, инертті болса, онда Фарабиде ол белсенді, ол өз формаларын жасайды. Материалдық денелер өзгеру, қозғалыс, жаңару заңдылықтарына тән.
Фарабидің философиялық жүйесінің ең қызықты жақтарының бірі-оның «Философиялық сұрақтар мен оларға жауаптар», «Даналықтың мәні», «Түсініктемелер», «Формалар мен акциденциялардың пайда болу негіздері туралы» және т.б. еңбектерінде адамның білімінің пайда болуы, оның шындыққа қатынасы, объективті шындықты тану, әлемнің таным дәрежесі, танымның формалары мен түрлері туралы айтылады. Таным мәселесін қарастыру кезінде ғалым өз дәуірінің табиғи және ғылыми жетістіктерінен туындайды және өзінің білімін медицина, физиология, математика, астрономия, филология және басқа ғылымдар саласында қолданады. Ол таным мәселесін адамның мәнін түсіндірудің жалпы міндеттерінің бөлігі ретінде қарастырады.
Фарабидің философиялық жүйесіндегі білім мәселесі оның адам туралы жалпы ілімінен туындайды және адамды табиғаттан алыс тіршілік иесі ретінде, табиғат объектісіне қатысты субъект ретінде қарастырумен байланысты. Қоршаған табиғатпен қарым-қатынаста адам таным субъектісі, ал табиғат таным объектісі ретінде әрекет етеді. Табиғаттың танымы туралы мәселеде философ адам өзінің айналасындағы құбылыстарды білу процесінде өзінің барлық білімін сырттан алады деп айтады. Ол үшін оған көптеген құралдар мен қабілеттер беріледі: сезімдер, есте сақтау, бейнелеу және ең бастысы – ақыл.
Ойшыл ақыл-ой мәселесін екі аспект бойынша қарастырады: рационалды күш әрекеті тұрғысынан әр адамның табиғи қасиеті ретінде және рационалды білімді тереңдетудің жалпы процесі тұрғысынан, тұтастай алғанда адамның қасиеті ретінде. Ақылға қонымды күшті адамның табиғи және ажырамас қасиеті ретінде анықтай отырып, философ оның теориялық (назария) және практикалық (Амалия) деп бөледі. Теориялық ақылға қонымды күштің көмегімен адам ғылымды игереді. Практикалық ақылға қонымды күш-бұл адам өзінің күшімен не істей алатындығын зерттейтін күш. Практикалық ақылға қонымды күш өз кезегінде кәсіби және ақыл-ой болып бөлінеді. Кәсіби күштің көмегімен адам өнер мен қолөнерді игереді, ақыл-ойдың көмегімен-не істеу керек және не істемеу керек екендігі туралы ойланады және талқылайды. Бұл бөліну ақылға қонымды күштің әртүрлі бөліктерін адамның табиғатын құрайтын түрде сипаттауға қатысты. Бірақ сонымен бірге саналы танымның жетілуін бағалау, оның мәнін тереңдету үшін формасы жоқ және материалдық емес болып табылатын теориялық (немесе алыпсатарлық) ойды бөлек қарастырады.
Ақыл мен танымның діни догматикадан ғылыми әдісінің артықшылығын көрсету үшін, ең алдымен, олардың беделін орта ғасырларда діннің, Құдайдың ақиқатының осындай үлкен деңгейіне көтеру қажет болды. Талап етілген «возвысить» адам ақыл деңгейіне дейін әлемдік, «придав» құдайшыл болады. Осылайша, ақыл мен ғылыми білім Құдайдың діни-мистикалық білімі ретінде догматикаға, ал ғылым, философия дін мен теологияға жақын және тіпті көтерілді. Демек, ортағасырлық философияда ақиқаттың қосарлануы туралы өте танымал сұрақ – философияның діннен бөліну процесін бейнелейтін діни және философиялық тұрғыда қарастырылған.
Фарабидің білім туралы ілімі ғылымның рөлін арттыруға, философияны діннен бөлуге бағытталған, ол табиғатты зерттеу ісіне қызмет етті және танымның ғылыми әдістерінің дамуына ықпал етті. Философ ақылға үлкен мән береді, оны соқыр сенім мен догмадан жоғары қояды; рационализм философиялық жүйенің барлық жақтарын қамтиды. Мақсаты ақиқатқа жету болып табылатын философия мен логиканы зерттеуді білдіретін және қамтамасыз ететін жоғары ақыл-ой қабілеттеріне негізделген. Бұл жағдайда Фарабидің ойлары мен дәлелдері өте қызықты.
Д.Ж.ЖАНАТАЕВ Ф.Ғ.К., ДОЦЕНТ
А.А. ӘНУАРБЕКОВА 1 КУРС МАГИСТРАНТЫ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗҰУ
